Filosoof Tomas Serrien over de muzikale betrokkenheid

Op De Correspondent las ik:

Muziek. Een uitlaatklep voor velen, maar een raadsel in haar werking. Filosoof Tomas Serrien (1992) deed er onderzoek naar en overwoog nog even om een leeg boek te publiceren.

En De Correspondent publiceerde het gesprek tussen Lex Bohlmeijer en Tomas Serrien:

Het is een interessant gesprek, waar ik nog wel wat op wil aanvullen.

Geluid prikkelt de hersenen en spreekt direct ons gevoel aan. Als we niet kunnen zien, we lopen bijvoorbeeld in een bos, dan is het geluid de trigger of we ons angstig zullen gaan voelen of niet. Bij dieren werkt dit precies zo. Dus op de vraag: kunnen dieren ook ontroert raken door muziek? Ik denk van wel omdat geluid het gevoel aanspreekt.

Muziek bestaat uit geluiden waarin we vaste patronen herkennen. Door toonhoogte verschillen, melodie en harmonie. Door timing verschillen in een vast metriek, ritme. Dat herkennen moet ons geleerd worden. We moeten leren muziek te herkennen. Daarom is het zo doodzonde dat in ons onderwijs muziek niet langer een rol speelt. Een schande!

Op herhaling gaan we wennen aan bepaalde muziekstukken. Op herhaling naar iets luisteren doet ons deze patronen beter herkennen. Wie zegt “wat een bak herrie” is vaak niet in staat om de patronen te herkennen, voor hem of haar klinkt het als een soort willekeur, als ruis.

Daarom lijkt zoveel muziek op elkaar. De ordening ervan volgt immers vaste patronen, zo niet dan vinden we het geen muziek. Onze westerse muziek wordt gevormd door 12 verschillende noten, letters zo je wilt. Natuurlijk zoeken muziekkunstenaars de grenzen daarvan telkens op, het blijft noodzaak om te komen tot patronen. Chaos, randomness is wat het is: pure willekeur. De componist en/of uitvoerder ordent de muziek. En ook geluid, klankkeur, zorgt ervoor dat de mogelijkheden van de 12 noten aangevuld worden. De naam klankkleur zegt het al, het brengt kleur aan in klanken. Daarom kan een bekend patroon toch ineens een nieuwe klank krijgen. En ook in klankkleur zien we de patronen terugkomen. Zo zijn onze oren gewend geraakt aan de samenstelling van de instrumenten in een orkest, de diepe basdrum van een 808 drummachine, het vervormde geluid van een elektrische gitaar en zo verder. We herkennen muziek en klanken zoals we beelden, objecten, mensen en teksten herkenen en onthouden.

Pure herkenning voor onze hersensen. Met een stukje uitdaging erbij: het herkennen van nieuwe patronen, of dwarsverbanden, relaties tussen noten, tussen klanken. Een spelletje met de hersenen dus. En daarom zo verslavend.

Patronen herkennen heeft onze focus als mens. Het is hoe wij mensen in elkaar steken. We moeten immers herkennen wat een deur is, wat water en vuur is. We navigeren via wegen die ergens naartoe leiden. Medici proberen verbanden te zien, patronen te herkennen, tussen leefstijl en ziektes, tussen erfelijkheid en ziektes. Behandelmethodes zijn patronen. De maaltijden die we eten, patronen. Als we ergens een patroon in herkennen dan bestaat het ineens voor ons. Zo leerde ons moeder ons ooit dat er een jou en een mij is. Je onthoudt vervolgens de patronen. Dat doen je hersenen natuurlijk, geheel onbewust.

Muziek is een spelletje met onze hersenen. Onbewust gaan onze hersenen op zoek naar de patroontjes in de muziek. Daarom is het zo lastig om je af te sluiten voor muziek. Je zult letterlijk de oren moeten afdekken. De hersenen gaan immers altijd door. En ik vermoed zelfs tijdens de slaap!

Zoiets dus.

Hoe de geest in de muziek rondwaart

Met de uitvinding van de fonautograaf in 1857 bleek geluid zich te te bevriezen zoals het ooit klonk. Het geluid dat altijd als vergankelijk werd een soort boek, een document van geluid.

De sampler

Tijdens mijn jeugd kwamen de eerste samplers op de markt. Je riep “oh” in de microfoon en vervolgens kon je dat als een smurfenorkest uit de sampler laten klinken. Rappers stopten hun favoriete swingende grooves van ondermeer James Brown in de sampler. Zo vanaf het stoffige vinyl met een ouwe naald. Sfeerverhogend en nooit uit op perfectie. Het doel heiligde alle middelen voor de rappers. Helaas roken de advocaten geld en werd samplen bestempeld als een vorm van jatwerk. Wanneer ik een foto van een schilderij maak heb ik dan dat schilderij ook gejat?

Wat DJs doen wordt niet beschouwd als jatwerk. De platen van anderen met elkaar mixen en daar filters op loslaten. Sommigen gebruiken de beat van de ene plaat om onder de andere te leggen, 100% vergelijkbaar hoe dat in Hip hop altijd werd toegepast. Het is een traditie die ouder is dan Hip hop en teruggaat naar de jaren 60: Dub muziek. Door met behulp van 2 platenspelers en een echo-apparaat kun je een song in lengte gaan oprekken door deze steeds opnieuw vanaf een bepaald punt opnieuw te starten voordat de zang begint. Dubmuziek legt de nadruk op het ritme, de bas en de drums.

Zowel Hip hop, DJ muziek als Dub muziek leunen dus voor grotendeels op opgenomen muziek. Het is een herbewerking van het bestaande.

Maar laten we deze copyright discussie maar even voor wat het is. Het feit dat je muziek eenvoudig kunt afspelen via een drager is een nieuw instrument gebleken. De sampler is eigenlijk niets anders dan een opname- en weergavetechniek die de opname/sample op verschillende toonhoogtes kan afspelen.

Kleurloos digitaal

Inmiddels is de computer, inclusief de smartphone en de tablet, het apparaat om iets uit het verleden mee te reproduceren. Dit is onze moderne sampler. En de computer kan nog iets anders: het nabootsen van patronen en klanken middels algoritmes en presets. De klank van vroeger. De klank van een ouwe viool. De klank van het drumstel van Ringo Star met theedoeken over de trommels en een Fairchild limiter op de mix terwijl de ruis van de analoge bandrecorder er dwars doorheen klinkt. Het is een stel computer berekeningen om van input naar output te komen.

Daarmee is de computer een tijdsmachine te noemen. Het maakt geen onderscheid tussen oude en nieuwe klanken. De computer is immers neutraal. Voer de computer met een opname en de computer kan het geluid daarvan omzetten naar iets anders. De klank van vroeger bijvoorbeeld, we zijn er dol op. Net als de warme analoge filters die in fotografie en film veel toegepast worden. Het brengt sfeer daar waar digitaal kleurloos en neutraal is.

Als een blank canvas daagt digitaal uit tot vervorming, oneffenheden, ruis, kleuring et cetera.

Hauntology

Het is de Franse filosoof Jacques Derrida (de Britse band Scritti Politti maakten ooit een lied dat zijn naam draagt) die in zijn boek Spectres of Marx uit 1993 de term Hauntology introduceert. Jacques constateert dat een geestesverschijning evenveel met het heden als met het verleden te maken heeft. En de persoon die de geestesverschijning “ziet” behoort daarmee evenveel tot het verleden als het heden. Het is een paradoxaal verschijnsel dat de tijdelijkheid in alles laat zien.

Kortom: het verleden in het heden.

Het omgekeerde geldt ook. Muziek die klinkt als De Toekomst. De synthesizer was het geluid van de toekomst maar wie nu een oude synth hoort, hoort inmiddels een gedateerde klank. Technologie maakt van ons allemaal geesten. Alles wat we nu doen kan ooit weer opgeroepen worden.

Dankzij de opgenomen muziek, de sampler, de computer, kunnen we geest in de fles stoppen en deze er op elk moment weer uithalen. Exact zoals het ooit was, zoals het ooit klonk. De klank, inclusief kraak, ruis, het gevoel van Toen.

Voor de komst van de sampler klonk muziek Modern wanneer je gebruik maakte van een nieuw muziekinstrument, de polyphone synth bijvoorbeeld die ook pas tijdens mij jeugd op de markt kwam (kun je nagaan hoe nieuw dit allemaal is!). Nu door sampling en de computer halen we juist het oude terug. Dankzij de computer slaan we een brug met ons verleden. Kunnen we het verleden oproepen en stelt het ons in staat om alle patronen uit de muziekgeschiedenis op te roepen. Alle geluiden uit het verleden staan tot onze beschikking. En omdat we het verleden koesteren, roepen we maar wat graag de imperfectie uit het verleden op. En wordt het verleden even belangrijk als het heden.