Je kunt je niet een sukkel voelen

Nog even een aanvulling op mijn blogpost over de slappe sukkel. Je kunt je geen sukkel voelen. Je kunt je geen slechte huismoeder voelen. Je kunt jezelf ook niet dom voelen.

Dat gaat gewoon niet. Dat zijn geen gevoelens dat noemen we namelijk verstand. Die gedachten zijn het gevolg van denken, niet van voelen.

Je kunt DENKEN dat je een sukkel bent. Je kunt DENKEN dat je een slechte huismoeder bent. Je kunt DENKEN dat je dom bent. Gevoel komt neer op angst, verdriet, pijn enz. Misschien voelt iemand die denkt een sukkel te zijn verdriet, of voelt zich juist boos. Maar het het stempeltje sukkel is een gedachte, geen gevoel.

Ik weet dat onze taal zo aan het vervlakken is dat we zelfs de woorden denken en voelen niet meer uit elkaar kunnen halen, maar is dat niet linke soep? Wat mij betreft wel.

Denk na.

Filosoof Tomas Serrien over de muzikale betrokkenheid

Op De Correspondent las ik:

Muziek. Een uitlaatklep voor velen, maar een raadsel in haar werking. Filosoof Tomas Serrien (1992) deed er onderzoek naar en overwoog nog even om een leeg boek te publiceren.

En De Correspondent publiceerde het gesprek tussen Lex Bohlmeijer en Tomas Serrien:

Het is een interessant gesprek, waar ik nog wel wat op wil aanvullen.

Geluid prikkelt de hersenen en spreekt direct ons gevoel aan. Als we niet kunnen zien, we lopen bijvoorbeeld in een bos, dan is het geluid de trigger of we ons angstig zullen gaan voelen of niet. Bij dieren werkt dit precies zo. Dus op de vraag: kunnen dieren ook ontroert raken door muziek? Ik denk van wel omdat geluid het gevoel aanspreekt.

Muziek bestaat uit geluiden waarin we vaste patronen herkennen. Door toonhoogte verschillen, melodie en harmonie. Door timing verschillen in een vast metriek, ritme. Dat herkennen moet ons geleerd worden. We moeten leren muziek te herkennen. Daarom is het zo doodzonde dat in ons onderwijs muziek niet langer een rol speelt. Een schande!

Op herhaling gaan we wennen aan bepaalde muziekstukken. Op herhaling naar iets luisteren doet ons deze patronen beter herkennen. Wie zegt “wat een bak herrie” is vaak niet in staat om de patronen te herkennen, voor hem of haar klinkt het als een soort willekeur, als ruis.

Daarom lijkt zoveel muziek op elkaar. De ordening ervan volgt immers vaste patronen, zo niet dan vinden we het geen muziek. Onze westerse muziek wordt gevormd door 12 verschillende noten, letters zo je wilt. Natuurlijk zoeken muziekkunstenaars de grenzen daarvan telkens op, het blijft noodzaak om te komen tot patronen. Chaos, randomness is wat het is: pure willekeur. De componist en/of uitvoerder ordent de muziek. En ook geluid, klankkeur, zorgt ervoor dat de mogelijkheden van de 12 noten aangevuld worden. De naam klankkleur zegt het al, het brengt kleur aan in klanken. Daarom kan een bekend patroon toch ineens een nieuwe klank krijgen. En ook in klankkleur zien we de patronen terugkomen. Zo zijn onze oren gewend geraakt aan de samenstelling van de instrumenten in een orkest, de diepe basdrum van een 808 drummachine, het vervormde geluid van een elektrische gitaar en zo verder. We herkennen muziek en klanken zoals we beelden, objecten, mensen en teksten herkenen en onthouden.

Pure herkenning voor onze hersensen. Met een stukje uitdaging erbij: het herkennen van nieuwe patronen, of dwarsverbanden, relaties tussen noten, tussen klanken. Een spelletje met de hersenen dus. En daarom zo verslavend.

Patronen herkennen heeft onze focus als mens. Het is hoe wij mensen in elkaar steken. We moeten immers herkennen wat een deur is, wat water en vuur is. We navigeren via wegen die ergens naartoe leiden. Medici proberen verbanden te zien, patronen te herkennen, tussen leefstijl en ziektes, tussen erfelijkheid en ziektes. Behandelmethodes zijn patronen. De maaltijden die we eten, patronen. Als we ergens een patroon in herkennen dan bestaat het ineens voor ons. Zo leerde ons moeder ons ooit dat er een jou en een mij is. Je onthoudt vervolgens de patronen. Dat doen je hersenen natuurlijk, geheel onbewust.

Muziek is een spelletje met onze hersenen. Onbewust gaan onze hersenen op zoek naar de patroontjes in de muziek. Daarom is het zo lastig om je af te sluiten voor muziek. Je zult letterlijk de oren moeten afdekken. De hersenen gaan immers altijd door. En ik vermoed zelfs tijdens de slaap!

Zoiets dus.

Zal dit aanslaan?

Het is dodelijk om te denken, wanneer je iets maakt: “zal dit aanslaan?” Dat weet je namelijk nooit, tenzij je een beproeft concept gebruikt. Dan doe je iets na. Maar als je juist origineel je eigen gevoel volgt is die vraag een killer.

Je kunt die vraag stellen bij elke stap die je zet. Bij elke noot die je speelt. Elk woord dat je kiest. Elk geluid dat je ontwerpt. Je kunt maar beter denken dat, omdat jij het prachtig vindt een ander dat misschien ook zal doen. Maar je maakt je niet afhankelijk van die ander. Je bent slechts afhankelijk van je eigen gevoel. Dat is de sleutel naar vrijheid. Jouw raadgever in de zielskunst. Je zet de buitenwereld uit.

En in dat uitzetten van de buitenwereld kun je heel ver gaan. Denk bijvoorbeeld aan de boeddhistische monnik Thích Quảng Đức die als vorm van protest tegen de Zuid-Vietnamese regering zichzelf op 11 juni 1963 in Saigon op straat in brand stak. Het vuur had geen enkel invloed op zijn innerlijk gevoel. Hiermee leerde Thích Quảng Đức ons wat realiteit werkelijk is: een illusie.

foto Malcolm Browne (publiek domein, zie Wikipedia)

P.S. De foto is wereldberoemd. Zo gebruikte de band Rage Against The Machine deze foto een kleine 30 jaar later als hoesfoto.

Op gevoel varen

Een jaar geleden complimenteerde een collega mij met mijn intuïtie. Het direct weten, aanvoelen, zonder erover na te denken. Dat klopt, ik heb een heel sterk gevoel bij dingen en luister en handel er ook na. Ik kan echt als de brandweer ergens voor gaan en voor gaan staan. Dag na dag, jaar na jaar. Mijn heilige geloof dat internet vanalles op zijn kop zou gaan zetten bijvoorbeeld. Mijn geloof in blogs, in muziekmaken op de laptop, in vrijere rechten, geloof in podcasts, internationaal samenwerken, het verdwijnen van de mainstream, nieuwe journalistiek online et cetera. Ik heb altijd dingen online gedaan waarvan velen riepen “wat een mafkees, die Raaphorst”.

Toch ben ik ook zeer analytisch aangelegd. Het bijt mekaar vaak. Ik gebruik de analyse veelal om mijzelf te verdedigen. Om uit te leggen waarom ik in iets geloof of waarom ik iets goed vind of waarom ik iets op een bepaalde manier toepas. Terwijl gevoel genoeg moet zijn en het leuker is om dingen te laten in plaats van je te gaan verdedigen. Bovendien verzandt je in zinloze discussies waarin iedereen zijn gelijk probeert te halen.

Show, don’t tell!

Een nieuwe uitdaging voor dit jaar.

Intuïtie

Het woord intuïtie was al een tijdje van mijn radar af. Vraag me niet waarom. Ik gebruikte het woord gewoonweg nooit. Totdat een collega het woord onlangs liet vallen in relatie tot mij.

Ik vertelde aan die collega hoe, naarmate ik ouder word, minder snel opwinding voor iets voel. De onbevangenheid slijt er met de jaren vanaf. Toch is het er soms ineens, het gevoel dat ik aan ga. The Inner Mountain Flame brandt dan in mij los. Ik herken dit gevoel, dit ben ik ten voeten uit en koester het gevoel.

Naarmate ik ouder word probeert het verstand de overhand te nemen. Probeert het relaties te leggen met van alles en nog wat. Prima, want wat verstand met name biedt is een stuk veiligheid. Dat je niet zoals een baby een bruine beer wil knuffelen. Dat je oplet in het verkeer. En strategische beslissingen neemt om in je eigen inkomen te kunnen voorzien.

Echter, zonder intuïtie zou het in mijn leven een saaie boel zijn. De opwinding zit hem voor mij in de dingen die ik niet precies begrijp maar wel voel. Omdat het lekker voelt. Ik word erdoor aangetrokken. Dingen die ik gewoon mooier vind omdat ik het zo voel. Het is een belangrijke drijfveer. Aanvoelen wat ik moet doen. Aanvoelen wat ik mooi vind.

Sommige mensen durven niet op hun intuïtie te vertrouwen. Die kijken en luisteren teveel naar anderen. Zaken moeten voor hen met woorden onderbouwd worden, moeten logisch gemaakt worden. Maar alles begint met gevoel. Dat is de basis. Pas na gevoel komt het nadenken. Je kunt nooit denken “ik ga nu bang worden”, nee jouw gevoel geeft jouw hersenen een signaal “pas op!” En je kunt nooit denken “ik ga deze persoon leuk vinden”, nee jouw gevoel geeft hersenen een signaal “wat een lief gezicht”.

Op sommige gevoelens volgen geen woorden. Het is de basis van creativiteit. Het is de basis van vernieuwing. Je hoeft niets uit te leggen. Want dat kan ook niet. Maar jij weet het zeker. Ook al schudt iedereen van nee.

Een kwestie van gevoel.

Gevoel versus verstand

In onze samenleving wordt het gevoel ondergewaardeerd en het verstand overgewaardeerd. De intellectuelen die zouden het allemaal wel weten want die zijn toch zo slim! …

Neen!

Tijdens mijn eerste baan bij Novib (nu Oxfam) werd mij duidelijk dat je in het bedrijfsleven niet op je gevoel mocht afgaan. Of beter: dat nooit moest uitspreken. Alles moest met feiten en cijfertjes onderbouwd worden. Uitspreken dat je er een slecht gevoel over had zonder onderbouwing, je kreeg direct blikken zo van “die zien we niet voor vol aan”.

Ik verzette me ertegen. En ben me ertegen blijven verzetten. De intellectuelen hebben het mis. Stelletje gevoelloze idioten! Gevoel staat boven verstand. Gevoel maakt nooit fouten. Je hart spreekt namelijk direct.

Sommige mensen kunnen goed voelen. Of beter: die durven te vertrouwen op hun gevoel. Sommige van die mensen voelen aan dat wat ze doen mooi is. Zoals ik laatst ook merkte toen ik mij in Marvin Gaye verdiepte (zie mijn documentaire Oostende Healing). Marvin voelde een innerlijke noodzaak begin jaren ’70 om What’s Going On te maken. Dat album moest er komen maar de baas van Motown, Berry Gordy, dacht daar anders over. Volgens hem zouden de mensen zo’n maatschappijkritisch album van Motown niet accepteren. Hij accepteerde het immers zelf ook niet en vertelde Marvin dat hij What’s Going On een verschrikkelijk album vond. Hij probeerde de release te saboteren, waardoor Marvin dreigde zijn contract van Motown te zullen verscheuren. Vervolgens deed Berry zijn uiterste best om de promotie van What’s Going On helemaal te verzieken. Marketing, geen.

En of Berry ongelijk heeft gekregen! Het album is een van de meest gewaardeerde albums aller tijden. Heeft Berry echt geen muzikaal gevoel? Iedereen die What’s Going On hoort moet toegeven dat het album muzikaal gezien enorm spannend klinkt. En lekker vooral, die grooves… mijn hemel! Maar misschien is dat wel het geval en heeft Berry geen muzikaal ontwikkeld gevoel. Of voelt hij de tijdgeest slecht aan. Want ook toen Berry Gordy Marvin liet vertrekken naar CBS 10 jaar later omdat Berry dacht dat Marvin over zijn hoogtepunt heen was, kwam Marvin met zijn best verkochte album op de proppen: Midnight Love. Met de single Sexual Healing won hij 2 Grammy’s. Berry zal zich wel heel hard over dat weinige haar dat hij nog over had gekrabd hebben.

Je kunt dat allemaal wel gaan proberen te beredeneren maar het heeft weinig zin. Gevoel is de basis. Voel het dan!

Muzikale empathie

Wij verwachten van mensen dat ze beschikken over empathische vermogens. Het zijn vermogens die voor een deel zijn aangeleerd. Met name jonge kinderen zijn soms gevoelloze killers. Door ze te vertellen om zich in de ander te verplaatsen kunnen ze zich gaan invoelen, gaan inleven.

Het is het veranderen van perspectief, jij verplaatst je in de situatie van de ander en plotsklaps borrelt er een soortgelijk gevoel boven als wat de ander ook voelt. Maar zoals ik schrijf, het is een verandering van perspectief, net zoals een camera dat kan doen. En dat is de reden dat sommige mensen die gevoelens missen, of ze tijdelijk kunnen uitschakelen. De camera blijft dan alleen op de ander gericht. Puur een kwestie van cameravoering dus.

Afhankelijkheid van de situatie

De meesten van ons kunnen zich dus goed in de ander inleven. Maar de situatie waarin dat gebeurt is wel van belang. Voor mensen die stinkend rijk zijn maar een potje gaan huilen omdat hun huis in waarde gedaald is wekt bij mij geen gevoelens van empathie op. Voor iemand die straatarm is zou dat gevoel waarschijnlijk wel loskomen bij mij.

Het is dus niet simpelweg zo dat als iemand huilt wij van binnen ook een beetje moeten huilen. Het is compleet afhankelijk van de situatie, onze hersens moeten een reden vinden waarom het valide is om te huilen in die situatie.

Maar hoe zit muzikale empathie dan in elkaar?

Muzikale empathie werkt net zo. Het is grotendeels aangeleerd, iets dat we leren te begrijpen door te luisteren en te kijken naar musici. En zo leren wij begrijpen hoe zij hun gevoelens overbrengen via muziek. Daarom is de emotie in elektronische muziek voor velen soms lastiger in te voelen, omdat men is opgegroeid met het idee dat een apparaat geen gevoel kan overbrengen. Ook al lezen wij deze mededeling van een computerscherm af.

Ten grondslag aan muziek ligt de compositie, een serie noten op ritme die dit Huis Van Gevoel neerzet. Net zoals een boek met een verhaal (overigens, geen boek wordt met de hand geschreven en muziek wordt ook vaak niet met de hand ingespeeld) is de compositie van muziek een samenstelling van het gevoel.

Bovenstaande is door mij ingespeeld op een goed klavier. Als ik het goed heb, want het stuk is alweer van een paar jaartjes geleden. Het kan zijn dat het een samenstelling is van meerdere opnames. Wellicht dat ik een paar noten aangepast heb qua volume en timing. Maar zeker weten doe ik dat niet meer en dat maakt ook niets uit. Het eindresultaat is het enige dat telt. Het moet een spanningsboog maken waar ik alles bij voel. En hopelijk geldt dat ook voor jou.