Gemanipuleerde zang

Net als een elektrische gitaar, of elk ander instrument eigenlijk, kun je de menselijke stem voorzien van effecten. Je kunt de stem zelfs zo zwaar verbuigen/vervormen dat het nauwelijks als een stem te herkennen is. Sinds een jaar of 10 worden vrijwel alle popsongs loepzuiver gemaakt middels editing software zoals de Auto-Tune. Maar ook andere effecten om de stem te vervormen zijn vandaag de dag populairder dan ooit tevoren.

John Lennon

Tijdens het maken van het legendarische Beatles album Revolver wordt op verzoek van The Beatles de ADT (Automatic Double-Tracking of Artificial Double-Tracking) techniek uitgevonden door de engineers van de EMI studios. Het is met name John Lennon die zoekt naar een stemgeluid dat afwijkt van zijn natuurlijke klank. Door het geluid van John’s stem via een bandrecorder te vertragen en samen te mixen met de directe stem van John lijkt het alsof er twee zangers zingen inplaats van een. Een effect dat bijvoorbeeld duidelijk te horen is op de track I Want To Tell You en Lennon nadien heel vaak gebruikt. En vele zangers met hem.

Voor de track Tomorrow Never Knows (ook te vinden op Revolver) gaat John nog een stap verder.

Lennon wanted the vocal for this LSD-influenced song to sound like a hundred chanting Tibetan monks

Technicus Geoff Emerick laat tijdens de opnames de zang van Lennon door een Leslie-box met roterende speakers afspelen. Lennon is er bijzonder blij mee.

De talk box

Om te kunnen zingen moet je de lucht vanuit de longen via het strottenhoofd langs de stembanden naar je mond zien te verplaatsen. Met het apparaat de Talk Box doe je zo’n beetje het omgekeerde: het geluid van bijvoorbeeld een synthesizer komt via een slangetje je mond binnen waarna je het door je mond te bewegen fonetisch vervormt.

Het oudste voorbeeld dat ik ken is de song Forever van Pete Drake uit 1963.

Grootmeester op dit vlak is wijlen Roger Troutman die er een Yamaha DX100 synth (heb hem zelf ook!) voor gebruikte. Hiermee haalde hij een hoge mate van verstaanbaarheid.

Peter Frampton maakte de Talk Box wereldberoemd door zijn gitaarsignaal er doorheen te halen. Frampton gebruikte het effect puur voor het geluid, niet voor de verstaanbaarheid.

De Vocoder

De vocoder werd oorspronkelijk ontwikkeld als spraakapparaat voor telecommunicatie in de 30-er jaren van de vorige eeuw. Het werkt op basis van het moduleren van een elektronische klankgenerator via de menselijke stem. Dit apparaat kan net als de Talk Box een hoge mate van verstaanbaarheid opleveren ondanks dat de basis van het signaal toch echt 100% synthetisch is.

The New Yorker maakte een paar jaar geleden een prachtige korte documentaire over de Vocoder.

Pitch-shifting

In Housequake klinkt de stem van Prince hier en daar hoger dan zijn werkelijke stem is. Het album Sign ‘O’ The Times staat vol met dit soort kleine stemtrucjes. Door de bandrecorder tijdens de opname te vertragen klinkt de stem bij weergave op normale snelheid hoger. Het omgekeerde wordt ook vaak toegepast, om bijvoorbeeld een diepe lage stem te creëren.

Tegenwoordig doen we dit in software met bijkomstige voordelen. Op een bandrecorder zal de stem wanneer ‘ie omhoog gaat sneller klinken. En een lage stem trager. Maar in software kunnen we middels Time stretching de lengte, de snelheid dus, onhoorbaar veranderen, los van de toonhoogte verandering. Deze technieken worden vandaag de dag massaal toegepast.

Scatten

In de jazz van de vorige eeuw begonnen jazzzangers woordloos te improviseren. We noemen dit scatten. Ella Fitzgerald is een van  de grootmeesters op dit vlak. En de onlangs overleden Al Jarreau gebruikte het in zijn popsong Roof Garden. Bobby McFerrin gaat nog verder en imiteert instrumenten met zijn stem. Ze hebben geen effecten nodig, de stem is zelf het effect.

Beatboxing

Op straat en in de clubs is rap ontstaan. Bij een gebrek aan een beat (want rap staat voor: rapping to a beat) werd die beat met de stem gecreëerd. Het effect raakte zo populair dat het ook op platen gebruikt werd in de plaats van een drumloop of drumcomputer.

Inprikken

Dankzij de meersporen-recorder, een recorder die meerdere kanalen tegelijkertijd kan opnemen en afspelen, werd het mogelijk om stukje bij beetje muziek op te nemen, per instrument, los van elkaar. In de 60er-jaren waren The Beatles een van de eersten die het gingen inzetten voor hun muziek. Ze waren geen uitmuntende musici maar de techniek stelde hen in staat om de muziek naar een hoger niveau te tillen. Maandenlang zaten ze in de studio te pielen.

Het schaven aan het perfecte geluid heeft in de loop van de jaren steeds fijnzinnigere techniek opgeleverd. Zo werd het in de 70er-jaren mogelijk om onhoorbaar “in te prikken” tijdens opnames. Hierdoor kon je bijvoorbeeld een zanglijn perfectioneren door steeds opnieuw een zinnetje, of soms zelfs een woord, in te prikken om zo een vlekkeloos klinkende opname te creëren. Op die manier werd elke valse noot simpelweg verwijderd en opnieuw opgenomen.

Bekend is het verhaal van Henny Vrienten die voor zijn hit Als Je Wint samen met Herman Brood alle trucs op het gebied van editing uit de kast moet halen. Herman was samen met een fles whiskey naar de studio gekomen en zong met dubbele tong. Nu was de dictie van Herman op zijn zachts gezegd al soepel, maar de drank had het alleen maar verergerd. Henny heeft vervolgens met zijn eigen stem alle medeklinkers die bij Herman wegvielen ingedubd.

De Auto-tune

Een gigantische historische omslag kwam met de komst van de Auto-Tune. Een apparaat dat werd uitgevonden in 1997 door de firma Antares als “veiligheidsnet” zodat zelfs een ongeoefend zanger nooit meer vals hoefde te klinken. Het apparaat werd bekend via de hit Believe van Cher.

De Auto-Tune corrigeert de toonhoogte van de zangnoten. Elke valse noot wordt omgebogen naar een zuivere noot. Aan het apparaat valt veel af te stellen, van subtiele repitching tot vrij radicale correcties. Een artiest als Cher, maar ook later T-Pain, waren juist gecharmeerd van het artificiële effect als de toon razendsnel omgebogen wordt naar een zuivere noot, de “klapperende Auto-tune”. Het is een karakteristiek geluid waardoor de stem robotisch strak en loepzuiver klinkt.

Het wordt tegenwoordig in vrijwel alle popsongs gebruikt om de boel glad te strijken en/of als creatief effect. Iemand als Ronnie Flex zingt er ook live mee, zie bijvoorbeeld het recente artikel ‘Over Ronnie Flex, The Voice of Holland en autotune’ van de NOS.

En zelfs Aretha Franklin doet de laatste jaren overduidelijk een beroep op de Auto-tune.

Inmiddels is deze techniek in vrijwel elke opname-software ingebouwd. Ook in het door mij geliefde Propellerhead Reason softwarepakket die naar mijn mening het best klinkende algoritme gebruikt en onhoorbare correcties kan doen.

Het zuiver maken van een valse noot is natuurlijk uitmate handig. Het is als het corrigeren van een typefout in een tekst. Of het quantiseren van de noten in MIDI. En het is aan de muzikant om te bepalen hoever hij of zij wil gaan in het gladstrijken van het geheel.

Ook de oude zanger van mijn band MAM, Pieter Bon gebruikte onlangs het effect voor zijn nieuwe single.

Vervorming

Als je Tremendous Dynamite van Eels hoort of All Stripped Down van Tom Waits dan zal je opvallen dat de zang vervormd klinkt. Het is een techniek die mede populair gemaakt is door de technicus en engineer Tchad Blake in de jaren 80. Maar het is ook een techniek die ook door bijvoorbeeld Justin Bieber of Kanye West ingezet wordt.

Door vervorming toe te passen kun de zang zelfs onherkenbaar maken.

Where Are Ü Now?

In het nummer Where Are Ü Now laat het trio Justin Bieber, Skrillex en Diplo wel zowat alle trucs los op de zang. Het refrein bestaat uit een repeterende melodie die een beetje klinkt als een vervormde fluit. In werkelijkheid is het Justin’s stem die middels sampler en zware vervorming onherkenbaar is gemaakt. The NewYorkTimes hebben het maakproces ervan vastgelegd in een video.

Er zijn natuurlijk nog veel andere effecten die we gebruiken om de zang op te leuken. Wat te denken van galm? Geen zanger zingt bijna zonder. En die galm is vrijwel altijd artificieel en wordt vrijwel altijd door software gecreëerd. En zo kan ik nog wel een poosje doorgaan. Met name dankzij de digitale techniek kunnen we de zanglijn perfectioneren en ombuigen, vervormen, naar iets dat niets met de werkelijkheid van doen heeft. Omdat per slot van rekening muziek zuiver virtueel is. Ongrijpbaar. Tijdelijke luchtdruk.